We zitten midden in de week van de mediation. Mediation kan ingezet worden in iedere fase van de relatie en ten aanzien van alle aspecten die samenhangen met familie. We begeleiden niet alleen scheidingen, maar ook mensen die verder willen met hun relatie en begeleiding zoeken bij het maken van afspraken. Ook mensen die overwegen te scheiden, maar dat niet zeker weten begeleiden wij bij het maken van deze moeilijke keuze. Of bij het maken van afspraken over tijdelijk apart wonen. Er kan ook begeleiding geboden te worden aan een familie om afspraken te maken ten aanzien van de nalatenschap, of de zorg voor een kwetsbare ouder, of over de nalatenschap zelf.

Omdat we het beste willen voor onze cliënten beschikken we over een groot netwerk van professionals, zoals fiscalisten en estate planners, notarissen en psychologen, maatschappelijk werk, die zo nodig ingeschakeld kunnen worden bij de mediation. Op die manier kan er niet alleen maatwerk worden geboden, maar krijgen ook de emoties en de kinderen de aandacht die ze verdienen.

Mediation is niet een beschermde term. Dit betekent dat er ook niet een vaste wettelijke definitie bestaat van mediation. De mediations bij ons op kantoor worden uitgevoerd door mediators die zijn aangesloten bij de VFAS en/of de Mfn/NVm. Dat wil zeggen dat het gekwalificeerde mediators zijn, die moeten voldoen aan de kwaliteitseisen en kenniseisen van deze verenigingen en dit ook moeten bijhouden. Wij zijn gevestigd in Amsterdam en we hebben (daarom) veel ervaring met het werken met expats. Niet altijd is duidelijk voor expats wat de huwelijksvermogensrechtelijke implicaties zijn van de vele landen waar ze tijdens hun huwelijk hebben gewoond en hoe een scheiding bewerkstelligd kan worden, waar wij dan duidelijkheid in kunnen scheppen en passende oplossingen voor kunnen aandragen.

Alhoewel mediation een goede methode is om in goed overleg tot door beide partijen gedragen beslissingen te komen is het niet een tovermiddel voor alles. Het slagen van de mediation vraagt ook dat de partijen hun eigen verantwoordelijkheid nemen en commitment hebben voor het vinden van een oplossing. Mensen zijn zich ervan bewust dat mediation goedkoper is dan een procedure, maar het niet willen voeren van een kostbare procedure is iets anders dan een oplossing vinden op basis van het gezamenlijk belang. Het is belangrijk om een eigen beeld te hebben van wat voor jou belangrijk is in het leven en om een nieuw leven te beginnen en daarbij concreter te zijn dan ik wil waar ik recht op heb, of een goede regeling voor de kinderen. In mediation wordt je uitgedaagd om samen zelf je doelen en belangen te vinden en te formuleren en afspraken te maken over de stappen er naar toe. Soms is het nodig, om voordat dit mogelijk is de emoties een plek te geven. Als mediators bieden wij hier ook begeleiding in. Afhankelijk van de situatie kan er met mediation ook een pragmatische oplossing worden gevonden.

Mediation heeft als uitgangspunt dat de partijen samen beslissingen nemen om tot goede afspraken te komen, maar dat dit wel geïnformeerde beslissingen zijn. Dat wil zeggen dat partijen hun financiële gegevens delen. Dit betekent dat u als u aan de mediation mee wilt doen u bereid bent de relevante stukken aan de mediator en de andere partij te doen toekomen. Partijen mogen met elkaar afspreken wat zij willen, zolang dit niet in strijd is met de openbare orde en/of de goede zeden.

Wij zijn als mediators neutraal, dit betekent dat we niet adviseren, maar wel informeren. Als er behoefte is aan advies dan kan u hiervoor advies inwinnen bij een advocaat, accountant, pedagoog, fiscalist, financieel adviseur. Als u dat wilt doen dan kunt u dat aangeven en ontvangt u een geheimhoudinsgverklaring. U vraagt uw adviseur deze te ondertekenen en retourneert die aan de mediator als u met uw adviseur over de inhoud van de mediation wilt praten. Dat geldt ook voor familie- leden en vrienden met wie u over de inhoud van de mediation wilt praten. De mediation is immers vertrouwelijk, zodat partijen zich vrij en veilig voelen om hun emoties en voorstellen te bespreken.

Soms is er behoefte aan meer begeleiding, of is er sprake van een financieel meer complexe situatie, of zijn de emotioneel relationele aspecten of behoeften dusdanig dat een zogenaamde overlegscheiding een meer passende optie is. Een overlegscheiding is ook een methode om in onderling overleg tot afspraken te komen onder begeleiding van zeer ervaren overlegscheidingsadvocaat. Ik zelf ben ook lid van de Vereniging van Collaborative Divorce Practioners. Op de website van de Vvcp kunt u ook een vragenlijst invullen om voor u vast te stellen of deze methode meer bij u past.

Ook begeleid ik mensen bij mediations of bij het maken van de keuze welke methode het beste bij hen past. De meeste mensen hebben geen ervaring met scheiding en willen wel met een goed en redelijk voorstel komen, maar weten niet waar ze moeten beginnen en hoe elementen zoals alimentatie en vermogen samen hangen. Ze willen gewoon verder met hun leven en een passende oplossing bereiken, maar weten niet hoe. Dat is ook begrijpelijk. Samen met u kan ik op basis van de behoefte een passend en redelijk voorstel opstellen dat u in de mediation kunt bespreken.

Heeft u vragen over mediation of over wat het beste bij u past, heeft u begeleiding nodig bij overleg of heeft u advies nodig, dan kunt u vrijblijvend contact opnemen met kantoor op 020-6392112 of een email sturen naar info@boomsmashriber.nl.

Money makes the world go round, maar een goed gesprek over de financiën wordt door de meeste geliefden hartstochtelijk vermeden en als absoluut niet romantisch bestempeld. Dit terwijl goed geïnformeerd zijn over de financiële situatie van je echtgenoot de kans op een succesvol huwelijk significant verhoogt. Dat je van financiële problemen letterlijk grijze haren kan krijgen en dat ze een belangrijke bron zijn van echtelijke problemen en daarmee van een scheiding, zal de meesten niet verbazen.

Maar dat er een correlatie is tussen de kans dat je samen blijft en hoe goed je op de hoogte bent van het financiële profiel van je echtgenoot voor het huwelijk, is iets wat een stuk minder bekend is en waar de gemiddelde persoon niet bij stil staat. Met financieel profiel bedoel ik enerzijds de bezittingen en schulden van de partner en anderzijds hoe de partner omgaat met financiën (rekeningen op tijd betalen, kredietwaardigheid) en wat zijn/haar emotionele en symbolische verhouding is tot geld (vrijgevig of krenterig, angstig of vertrouwend, bang zijn dat er niet genoeg is, erop vertrouwen dat er genoeg zal zijn, er status aan ontlenen, voelen dat je het niet verdiend hebt, slordig of overdreven punctueel met geld omgaat, waar staat geld voor bij de partner en wat voor doelen of dromen wil de partner ermee bereiken).

Uit een landelijk onderzoek in de Verenigde Staten bleek dat van de getrouwde stellen 26% meer dan gescheiden stellen, wisten wat het inkomen van hun aanstaande was. 36% meer van de getrouwde stellen wisten van de studieschuld van hun aanstaande. En 30% meer wisten van de betaalgeschiedenis van hun echtgenoot. Waar van de gescheiden stellen slechts 28% wisten van de lange termijn financiële doelen van hun (voormalige partner) was dat van de stellen die nog samen waren 60%. Een significant verschil. Een belangrijk verschil als je bedenkt dat geld een grote symbolische waarde heeft en voor dromen, veiligheid, en succes staat.

Uit dit onderzoek kwam ook naar voren dat alleen praten over geld niet voldoende is. De kwaliteit van de communicatie is belangrijker dan de frequentie waarmee er over geld wordt gesproken. Veel mensen vergeten dat hoe je over geld denkt en ermee omgaat, een belangrijk onderdeel is van je lifestyle en dat dit een grote rol speelt bij je financiële comptability als partners. 53% van de gescheiden stellen gaf aan dat daar bij hen geen sprake van was geweest en dat ze in feite verrast waren geweest door de slechte kredietwaardigheid van hun partner, dat hij/zij teveel uitgaf en rekeningen niet betaalde. Zo kwamen velen er pas bij de scheiding achter dat hun toekomstige ex een enorme studieschuld had (en die zijn nogal fors in de VS). Alhoewel de financiële stress een belangrijke aanleiding voor de scheiding bleek te zijn, maakte de scheiding meestal geen einde aan de financiële problemen en werden deze  na de scheiding alleen maar groter. Vaak moet er nog jaren afbetaald worden aan de schulden die de ex voor of tijdens het huwelijk heeft gemaakt en vooral vrouwen van wie de man de enige broodwinnaar was waren er minder goed aan toe na de scheiding. Hierbij kwamen nog de kosten van de scheiding. Waarbij de kosten van het voor de rechtbank uitvechten van de scheiding het hoogst waren.

Kortom, of je financieel compatible bent is dus een van de belangrijkste pijlers van een gelukkig huwelijk. Dit betekent ook dat door vroeg in de relatie al met elkaar constructief in gesprek te gaan over geldzaken en weten hoe je er allebei inzit en er voor staat, invloed kan uitoefenen op het succes van je relatie en er voor kan zorgen dat je niet verblindt door het mooie plaatje van huisje, boompje, beestje in het huwelijksbootje stapt (zonder goede huwelijkse voorwaarden) met iemand die door zijn BKR registratie geen hypotheek gaat krijgen. Ik zeg altijd maar, projectie is geen connectie.

Veel mensen vinden over geld praten echter heel confronterend en omdat “geld” voor zo veel staat en het onderwerp vaak zo is verankerd met hoe je bent opgevoed, is het voor veel mensen ook nogal uitdagend om hoe ze met geld omgaan/zich tot geld verhouden te veranderen. Dit gecombineerd met het hardnekkige beeld dat praten over geld niet romantisch zou zijn, maakt dat veel mensen een goed gesprek hierover liever vermijden. Of er alleen over praten als er ruzie over is. Over geld praten is juist enorm intiem en kan heel leuk zijn. Je komt immers heel erg veel te weten over je geliefde door hierover vragen te stellen. Wat zijn zijn of haar dromen? Wat zijn de zorgen? Hoe werd er vroeger thuis mee omgegaan? Speelt dat nu een rol? Wat voor lange termijn doelen wil je behalen?

Vaak weten mensen natuurlijk ook niet helemaal hoe het wettelijk en fiscaal allemaal precies zit. Veel mensen zouden wel wat hulp kunnen gebruiken om hun eigen financiën en die van hun partner te doorgronden en daar lange termijn doelen aan te verbinden. Een gesprek kan een stuk soepeler verlopen als je er begeleiding van een professionele coach bij hebt. Wat wil jij nou eigenlijk? En ik? Begrijpen we wel elkaar wel precies goed? Hebben we wel aan alles goed gedacht. Wil jij eigenlijk wel graag een gezamenlijke financiële toekomst aangaan, maar heb je van je ouders meegekregen dat het familievermogen niet met je toekomstige partner gedeeld mag worden?

De VvCP, staat vooral bekend vanwege de collaborative divorce, of Overlegscheiding. De doelstelling van de vereniging is echter om met de methode van collaborative practice niet alleen conflicten op te lossen, maar ook deze te voorkomen. De methode is ook heel goed inzetbaar om samen op een prettige manier en goed geïnformeerd overleg te voeren en waar nodig afspraken vast te leggen in alle fases van de relatie. Niet alleen bij het aangaan van een huwelijk, maar ook bijvoorbeeld als er kinderen komen en een van de twee stopt met werken, waardoor er verlies van inkomen is en  er meer afhankelijkheid ontstaat. Voor veel mensen is samen leven met je geliefde en een gezin opbouwen een grote droom. Voor de dag van je leven zijn mensen bereid om groots uit te pakken. Op de belangrijke momenten in jullie leven onder goede begeleiding het gesprek aangaan en daarbij uitgedaagd te worden om net even wat dieper door te denken en te spreken is een net zo belangrijke investering. Misschien nog wel belangrijker als je kijkt naar de uitkomsten van het in deze blog aangehaalde onderzoek.

Dat het goed zou zijn indien er wat veranderd in scheidingsland is voor iedereen duidelijk. Een scheiding is echter zo veel meer dan een juridisch ding, het beëindigen van een huwelijk of het afwikkelen van huwelijkse voorwaarden. Het is een ervaring in een mensenleven. Een fase. Als je het leven met relaties en scheidingen als fases op de tijdslijn ziet dan wordt ook duidelijk dat er in de fase(s) voor de scheiding zoveel meer gedaan zou kunnen worden om de scheidingsfase anders te laten verlopen en niet alleen te focussen op het moment van de scheiding zelf.

Mensen maken keuzes en leven hun eigen leven. Ze kopen een huis. Krijgen kinderen. Voeden die op. Alles met relatief weinig inmenging van de overheid en zonder na te denken over de wet. Bij een scheiding worden wettelijke bepalingen en plichten opeens geactiveerd en gaat een rechter bepalen hoeveel tijd jij met de kinderen zou mogen doorbrengen als je daar zelf niet uitkomt. Een verlies van autonomie en zelfbeschikking, die nu juist door te contracteren voorkomen zou kunnen worden. De wetgever tracht thans door de wettelijke bepalingen voor partneralimentatie te wijzigen de economische onafhankelijkheid van vrouwen te stimuleren. Waarom dit pas bij de finish stimuleren als er dan soms toch al grote gaten in Cv’s zijn gevallen en er wellicht nooit “echt” aan het arbeidsproces is begonnen? Daarbij is er nog geen grootscheepse campagne opgezet waarin vrouwen bewust worden gemaakt van deze verandering in de maatschappij en de consequenties daarvan.

De ervaring leert dat veel mensen er tijdens hun relatie er in hoge mate gewoon op los leven en dan bij de scheiding worden geconfronteerd met niet uitgevoerde periodieke verrekenbedingen, waarover moet worden afgerekend en erfenissen die destijds zijn besteed aan leuke familievakanties die moeten worden terugbetaald. Hier komt bij dat het inzicht van mensen in de financiële situatie van de andere partner sterk is afgenomen door allerhande digitale apps waarop moet worden ingelogd om een overzicht te krijgen, waar vaak maar een partner de log in code van heeft. Vroeger viel er nog wel eens een belegginsoverzicht op de deurmat, maar daar is tegenwoordig geen sprake meer van.

Het toenemende aantal ZZP-ers zorgt ervoor dat dat het gebrek aan financieel inzicht helemaal is toegenomen, omdat er geen vast loon meer wordt verdiend. Bij de scheiding lopen mensen er tegenaan dat ze volstrekt niet weten waar ze recht op hebben, noch wat ze nodig zouden hebben. En als een partner niet bereid is om financieel inzicht te verschaffen dan neemt de kans voor polarisatie toe.

Juist door in te grijpen in de fases van een relatie voor de scheidingsfase is er veel winst te behalen. Het gebrek aan bewuste keuzes over geld, waar dat voor staat en transparantie naar elkaar toe op dat gebied, maakt dat mensen niet weten waar ze aan toe zijn als ze gaan scheiden en louter op basis van de agenda’s die ze hebben op dat moment de geschiedenis gaan herinterpreteren.

Mensen geven wel vaak aan dat ze over partneralimentatie en de kinderen graag afspraken zouden willen maken (in de huwelijkse voorwaarden). Echter, juist bepalingen over partneralimentatie en de kinderen worden thans door de rechter nietig geacht, daar waar in de literatuur al lang stemmen op gaan dat contracteren over dergelijke zaken, mits er sprake is van de juiste belehrung, mogelijk zou moeten zijn. In de VS is het gangbaar voor de dames van de upper chic om een bepaling in de huwelijkse voorwaarden op te nemen dat zij een bonus zullen ontvangen voor de zorg voor de kinderen om hen zo te compenseren tegenover de niet benutte maar wel behaalde Ivy League graad. Dit wil niet zeggen dat dit de oplossing is, maar het is een voorbeeld van op een bewuste manier nadenken en contracteren om tijdens de relatie al een duidelijke en door de partijen als eerlijk ervaren regel te creëren. Een concrete belofte geformuleerd op de juiste wijze schept immers een relatie en garandeert een bepaalde uitkomst voor de toekomst.

Ook is er veel aandacht voor de ouderbelofte, voor of na de geboorte van het kind gedaan, maar ook daar is de vraag in hoeverre dergelijke afspraken bindend en afdwingbaar zijn. De commissie herijking ouderschap heeft in haar rapport wel wat geschreven over de wijze waarop afspraken in een meer oudersituatie zeer zorgvuldig met toetsing door de bijzondere curator en de rechter voor de zwangerschap tot stand zouden kunnen komen. Zou zoiets niet mogelijk moeten zijn voor alle ouders zodat er in de toekomst minder geprocedeerd hoeft te worden over het ouderschap en de invulling ervan?

Het zou toch mooi zijn als partners meer bewuste keuzes zouden gaan maken en goed begeleid de dialoog met elkaar durven aan te gaan over zaken als geld, macht, onafhankelijkheid en zorg. In liefde en niet alleen in onmin. Het gaat er daarbij niet om om conflict te vermijden, maar om conflict te begeleiden zodat mensen weten wat ze in een bepaalde fase aan elkaar hebben en wat ze kunnen verwachten. Het kan pijnlijk zijn als blijkt dat je verschillende verwachtingen hebt, als dat zo is kan je dat wellicht beter eerder, dan later weten. Als scheidingsprofessionals hebben wij een goed beeld van de breekpunten die kunnen ontstaan doordat er niet goed gesproken is tussen partners over geld en vermogen, over bijvoorbeeld stoppen met werken om voor de kinderen te zorgen, maar was dat dan voor altijd de bedoeling.

Als ik even vrij mag dromen zou het mijn inziens heel mooi zijn als mensen meer autonomie en zelfbeschikking zouden mogen hebben door na de juiste begeleiding op basis van bewuste keuzes afspraken te mogen maken voor hun toekomst en deze regelmatig te evalueren.

Dat is de macht en de magie van het woord. Lets go back to the start and make a difference there.

Onlangs woonde ik het theaterstuk/ praatprogramma Goed Scheiden bij in de Stadsschouwburg in Amsterdam. Een van de panelleden (een raadsheer bij de Hoge Raad) reageerde op de op die dag steeds terugkerende opmerking dat 80% van de echtscheidingen “goed” zou gaan. Hij wees erop dat er voor de bepaling of een scheiding goed ging, er teveel gefocust werd op het scheidingsmoment zelf.

In zijn visie worden weliswaar (of wellicht) 80% van de scheidingen geregeld, maar veel van de problemen openbaren zich pas daarna. Hij had de indruk (althans zo begreep ik het) dat mensen soms uit angst, schuld en schaamte instemden met bepaalde afspraken die niet klopten, om maar van hun ex en de scheiding af te zijn, wat zich dan later weer wreekte na de scheiding en tot uiting kwam in procedures over onder andere gezag, omgang en alimentatie.

Hoe goed een scheiding is, is dus niet te bepalen op basis van slechts een moment in de tijd. Niet alleen de vraag hoeveel scheidingen zonder procedures worden afgewikkeld is van belang, maar ook hoe het daarna gaat. Met name ook voor de kinderen. De consequenties laten zich namelijk nog lang voelen.

Hoe het proces van scheiding wordt uitgevoerd of doorlopen, heeft echter wel invloed op wat die consequenties zullen zijn.

De problemen allemaal onder het tafelkleed schuiven en alle discussies uitstellen tot een later moment, dragen niet bij aan een duurzaam resultaat. Mensen ervaren over het geheel genomen een scheiding niet als een prettige ervaring en het is niet meer dan menselijk dat men een onaangename ervaring uit de weg probeert te gaan of zo snel mogelijk achter de rug wil hebben. Als daar emoties bij komen, zoals angst voor een partner, schaamte en schuld, dan kunnen mensen geneigd zijn om belangrijke stappen in het proces over te slaan. Zowel emotioneel, als financieel. Of niet op te komen voor zichzelf, de kinderen, of zaken die van wezenlijk belang voor hen zijn. De focus ligt dan op zo snel mogelijk de finish halen en de scheiding af te ronden.

Zoete broodjes bakken heeft een keerzijde

De focus in het debat over hoe scheidingen beter zouden kunnen ligt momenteel sterk op dat we als maatschappij af zouden moeten van het toernooimodel, waarin de partijen hun geschillen voorleggen aan de rechter en de rechter de knoop door laten hakken. Het toernooimodel zou te veel polariseren en schade berokkenen. Alleen maar zoete broodjes bakken heeft echter ook een keerzijde. Mensen blijven last houden van de emoties die onvoldoende aandacht hebben gekregen, bij nader inzien zijn de gemaakte afspraken toch wel zeer onrechtvaardig nu de mist is opgetrokken.

Met grote halen snel thuis zijn en maar alles opgeven of ingeven, of niet voor jezelf opkomen of voor wat je belangrijk vindt voor de kinderen, is dus niet per se het best haalbare resultaat voor de lange termijn, ook al lijkt op het eerste gezicht dat er sprake is van een goede scheiding omdat het geregeld is.

Het is duidelijk dat het debat over wat een goede scheiding nu precies is en wat er voor nodig is, nog geen klinkklare antwoorden heeft opgeleverd, ook als maatschappij zijn we daar nog niet uit.

Wat wel duidelijk is, is dat goede bijstand voor beide partijen van grote waarde is voor een scheiding met duurzame resultaten. Partijen hebben kennis van zaken en een volledig beeld nodig om goed geïnformeerd beslissingen te nemen en te voelen dat de afspraken die ze hebben gemaakt ook daadwerkelijk fair zijn en in redelijkheid zijn gemaakt. Partijen hebben begeleiding en erkenning van hun emoties nodig, zodat ze daar doorheen kunnen gaan en deze kunnen verwerken. En partijen hebben daarbij begeleiding nodig van advocaten die zich willen inzetten voor een duurzaam resultaat.

Bij een collaborative divorce/overlegscheiding worden al deze pijlers voor een goed fundament geboden. Er is een neutrale financiële specialist die zorgt voor transparantie ten aanzien van de financiën en die mee kan denken aan constructieve oplossingen. Een coach zorgt ervoor dat de emoties voldoende aandacht krijgen en in goede banen geleid worden en iedere partij ontvangt juridisch advies en begeleiding gericht op een duurzame oplossing, zonder gang naar de rechter.

Hopelijk komt er meer aandacht voor de mogelijkheden die collaborative divorce al bieden.

Vandaag is het Blue Monday, oftewel depri maandag, volgens de psycholoog Cliff Arnall de meest deprimerende dag van het jaar, gebaseerd op een nadien sterk bekritiseerde formule. Mensen zouden volgens Arnall zo gedeprimeerd zijn door dat goede voornemens mislukt zijn en de dagen zo donker. Gelukkig schijnt vandaag zo vol de zon. Advocaten zouden volgens wetenschappelijk onderzoek de meest gedeprimeerde doelgroep zijn, altijd gericht op wat er fout kan gaan. Het zou dan helemaal niet verrassend zijn als daaronder de echtscheidingsadvocaat, gezien het vakgebied, wel helemaal het toppunt van gedeprimeerd zou zijn, maar juist in ons vak is de hoop en het vertrouwen zo belangrijk.

Een echtscheiding is niet iets waar ieder meisje van droomt als ze jong is, zoals wellicht van haar mooiste dag. Toch kan een scheiding ook een hele positieve wending aan je leven geven of een meer positieve periode in luiden. Verwachtingen en je eigen mind set spelen daarin een hele belangrijke rol. Niet gezegd is dat het een walk in the park zal zijn of een lolletje, maar je kunt veel leren over jezelf en relaties door een scheiding en daar je voordeel mee doen als je een nieuwe relatie begint of op andere vlakken. Sommige mensen ontwikkelen zich enorm gedurende het proces van de scheiding, wat niet wil zeggen dat ze niet ook verdriet of uitdagingen mee maken. Of juist door het verdriet en de uitdagingen die ze meemaken. Zonder wrijving geen glans. Ook de kwaliteit van de communicatie tijdens de relatie kan een groot verschil maken hoe je daarna met elkaar omgaat en hoe het met de kinderen gaat in de nieuwe setting.

Denk dus ook eens aan praten met een familierecht advocaat voordat je gaat trouwen, kinderen krijgen of overweegt te gaan scheiden. Alle belangrijke keuze momenten vertegenwoordigen een moment waarop jij met je keuzes, insteek, opstelling en inzet een verschil kunt maken (voor de toekomst). De wijze waarop de relatie is beëindigd en het traject daar naar toe maken zo ook een verschil. Hebben jij en je partner na veel inzet en therapie toch besloten dat jullie beter verder kunnen in een andere samenstelling dan is er meer kans op wederzijdse acceptatie van de scheiding. Ook voor jezelf kan het beter voelen dat je die ander en jezelf een wezenlijke kans hebt gegeven.

• Vormen van constructief scheiden, zoals collaborative divorce en mediation of overleg kunnen ook bijdragen aan een beter gedragen resultaat. Zelf ben ik nogal een fan van collaborative divorce omdat er een coach bij betrokken is en er op transparante wijze een team gecommitteerd is aan een zo goed mogelijk resultaat.

• Helaas heb je het niet altijd voor het kiezen en kan het voorkomen dat de ander dat niet wil of niet constructief reageert. De ander kan je nooit veranderen, maar door zelf te onderzoeken wat jij anders kan doen of hoe je het best kan reageren kan toch de dynamiek veranderen en zul jij op z’n minst groeien.

Dus er is altijd licht in de duisternis.